در دنیای امروز، فناوری‌های دیجیتال به طور گسترده‌ای در همه جنبه‌های زندگی ما نفوذ کرده‌اند و اقتصاد و سیستم‌های مالی نیز از این تغییرات بی‌نصیب نمانده‌اند. یکی از مهم‌ترین تحولات در این زمینه، ظهور ارزهای دیجیتال بانک مرکزی است. این مفهوم به سرعت در حال تبدیل شدن به یکی از اصلی‌ترین موضوعات مورد بحث در میان بانک‌های مرکزی و دولت‌ها در سراسر جهان است. اما ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) چیست؟ چگونه کار می‌کند و چه تاثیری بر اقتصاد و جامعه خواهد داشت؟ این مقاله به صورت جامع و عمیق به بررسی تمامی جنبه‌های مرتبط با CBDCها خواهد پرداخت.
تاریخچه و تکامل پول و نظام‌های پولی
برای درک بهتر ارزهای دیجیتال بانک مرکزی، ابتدا باید با مفهوم پول و تکامل آن در طول تاریخ آشنا شویم. پول در ابتدایی‌ترین شکل خود به عنوان یک وسیله برای مبادله کالاها و خدمات به کار گرفته شد. این مبادلات اولیه به صورت کالا به کالا انجام می‌شد، اما با گذشت زمان، انسان‌ها به این نتیجه رسیدند که برخی کالاها مثل طلا و نقره به عنوان وسیله مبادله بهتر عمل می‌کنند. این کالاها به دلیل ویژگی‌هایی مانند کمیابی، تقسیم‌پذیری و دوام، تبدیل به پول‌های جدید شدند.
با تکامل بیشتر جوامع، سیستم‌های بانکی شکل گرفتند و پول کاغذی که توسط دولت‌ها و بانک‌ها پشتیبانی می‌شد، به عنوان پول رایج پذیرفته شد. این پول‌ها، که به عنوان پول‌های فیات شناخته می‌شوند، به اعتبار دولتی که آن‌ها را صادر می‌کند متکی هستند و پشتوانه کالایی ندارند. با ظهور فناوری‌های دیجیتال و اینترنت، نظام‌های مالی نیز دچار تحولات گسترده‌ای شدند و پول‌های الکترونیکی و سپس ارزهای دیجیتال وارد عرصه شدند.
تعریف ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)
CBDC، در واقع یک نسخه دیجیتال از پول فیات است که توسط بانک مرکزی یک کشور صادر و پشتیبانی می‌شود. برخلاف ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز مانند بیت کوین که توسط شبکه‌ای غیرمتمرکز و بدون کنترل مرکزی ایجاد و مدیریت می‌شوند، CBDC به صورت متمرکز و تحت کنترل کامل یک بانک مرکزی عمل می‌کند. این نوع ارزها به دلیل پیوند مستقیم با نظام مالی سنتی و قانونی کشورها، از نظر ارزش و ثبات، مشابه پول‌های سنتی هستند.
یکی از تفاوت‌های اصلی بین CBDC و پول‌های الکترونیکی که امروزه در بانک‌ها استفاده می‌شود، تکنولوژی پشت آن است. اکثر CBDCها از فناوری بلاکچین یا دفتر کل توزیع شده (DLT) بهره می‌برند که امکان تراکنش‌های سریع، ارزان و امن را فراهم می‌کند. این تکنولوژی همچنین باعث می‌شود که امکان پیگیری و نظارت بر تمامی تراکنش‌ها به صورت غیر قابل تغییر فراهم شود.
فناوری مورد استفاده در ارزهای دیجیتال بانک مرکزی
CBDCها به طور کلی بر پایه فناوری بلاکچین و دفتر کل توزیع‌شده (Distributed Ledger Technology – DLT) توسعه داده می‌شوند. این فناوری‌ها امکان ایجاد یک سیستم مالی امن، شفاف و غیر قابل دستکاری را فراهم می‌کنند. با این حال، برخلاف ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز، شبکه‌های مورد استفاده برای CBDCها معمولا به‌صورت متمرکز و با کنترل کامل بانک مرکزی عمل می‌کنند.
حریم خصوصی و کنترل دولت‌ها
یکی از چالش‌های مهم در توسعه CBDCها، موضوع حریم خصوصی کاربران است. دفاتر کل توزیع‌شده پشت CBDCها به‌صورت مجوزدار (Permissioned) عمل می‌کنند، به این معنی که فقط افراد یا نهادهای مجاز می‌توانند به اطلاعات تراکنش‌ها دسترسی داشته باشند. این روش امکان حفظ حریم خصوصی کاربران را فراهم می‌کند اما هم‌زمان به دولت‌ها اجازه می‌دهد تا کنترل مورد نظر خود را بر سیستم مالی اعمال کنند.
انواع ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)
ارزهای دیجیتال بانک مرکزی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند: CBDC خرده‌فروشی و CBDC عمده‌فروشی.
1. CBDC خرده‌فروشی
این نوع از CBDC برای استفاده عمومی و افراد عادی طراحی شده است. مردم می‌توانند از این ارز برای خرید کالاها و خدمات به صورت روزمره استفاده کنند. CBDC خرده‌فروشی خود به دو نوع تقسیم می‌شود:
- CBDC مبتنی بر توکن: در این نوع، کاربران از کلیدهای خصوصی و عمومی برای انجام تراکنش‌ها استفاده می‌کنند. این روش مشابه با کیف پول‌های ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز است و امکان انجام تراکنش‌ها به صورت ناشناس وجود دارد.
- CBDC مبتنی بر حساب: در این نوع، کاربران برای دسترسی به حساب خود و انجام تراکنش‌ها نیاز به شناسایی دیجیتال دارند. این شناسایی ممکن است شامل نام کاربری و رمز عبور یا روش‌های دیگر احراز هویت باشد.
2. CBDC عمده‌فروشی
CBDC عمده‌فروشی برای استفاده در تراکنش‌های بزرگ و میان بانک‌ها و مؤسسات مالی طراحی شده است. این نوع CBDC به بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ امکان می‌دهد که تراکنش‌های پیچیده و بزرگ را با سرعت و امنیت بیشتری انجام دهند. استفاده از CBDC عمده‌فروشی مشابه با سیستم ذخایر بانکی است که بانک‌ها موظف به نگهداری آن‌ها در حساب‌های خود در بانک مرکزی هستند.
مزایا و معایب CBDCها
هرچند CBDC به عنوان یک نوآوری در نظام‌های پولی و مالی جهان مطرح است، اما مزایا و معایب خاص خود را دارد که در ادامه به آن‌ها پرداخته خواهد شد.
مزایا
- کارایی بالا: یکی از بزرگ‌ترین مزایای ارز دیجیتال بانک مرکزی، افزایش کارایی در تراکنش‌های مالی است. استفاده از تکنولوژی بلاکچین باعث می‌شود که تراکنش‌ها تقریبا به صورت آنی انجام شوند و هزینه‌ها به حداقل برسد.
- دسترسی بیشتر به خدمات مالی: CBDC می‌تواند به کاهش تعداد افراد بدون دسترسی به خدمات بانکی کمک کند. افراد نیازی به داشتن حساب بانکی برای استفاده از CBDCها ندارند و می‌توانند از طریق دستگاه‌های دیجیتال مثل گوشی‌های هوشمند به آن دسترسی داشته باشند.
- کاهش واسطه‌گری: با استفاده از ارز دیجیتال بانک مرکزی، نیاز به واسطه‌های مالی مثل بانک‌ها در بسیاری از تراکنش‌ها حذف می‌شود. این امر باعث کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت در انجام تراکنش‌ها می‌شود.
- امنیت بالا: با توجه به استفاده از تکنولوژی بلاکچین، شبکه‌های CBDCها از امنیت بالایی برخوردار هستند. این شبکه‌ها به عنوان یک دفتر کل غیر قابل تغییر عمل می‌کنند که تمامی تراکنش‌ها را ثبت و ذخیره می‌کند.
- شفافیت بیشتر: استفاده از CBDCها امکان نظارت دقیق‌تر بر تراکنش‌ها را فراهم می‌کند. این امر می‌تواند به کاهش فعالیت‌های غیرقانونی مانند پول‌شویی کمک کند و به دولت‌ها امکان می‌دهد که سیاست‌های اقتصادی خود را بهتر اجرا کنند.
معایب
- کنترل بیشتر دولت بر امور مالی: یکی از نگرانی‌های اصلی درباره ارزهای دیجیتال بانک مرکزی، افزایش قدرت کنترل دولت بر امور مالی مردم است. CBDCها به دولت‌ها امکان می‌دهند که به صورت دقیق‌تری بر تراکنش‌های مالی نظارت کنند و حتی در مواردی تراکنش‌ها را محدود یا مسدود کنند.
- خطرات امنیتی: اگرچه بلاکچین به عنوان یک تکنولوژی امن شناخته می‌شود، اما همچنان خطراتی مانند حملات سایبری یا اشتباهات انسانی وجود دارد که می‌تواند امنیت سیستم را به خطر بیاندازد.
- کاهش کیفیت خدمات بانکی: با استفاده گسترده از CBDCها، ممکن است نیاز به بانک‌های محلی و منطقه‌ای کاهش یابد و این امر می‌تواند به کاهش رقابت در بخش بانکی منجر شود. این موضوع ممکن است تاثیرات منفی بر کیفیت خدمات بانکی داشته باشد.
- مشکلات فنی و اجرایی: ایجاد و اجرای CBDC نیاز به زیرساخت‌های فنی پیچیده‌ای دارد که ممکن است هزینه‌های بالایی را به همراه داشته باشد. همچنین، اطمینان از سازگاری این سیستم با سایر نظام‌های مالی و پرداختی نیز چالشی بزرگ است.
وضعیت فعلی و پروژه‌های در حال توسعه CBDC در جهان
ارزهای دیجیتال بانک مرکزی عمدتا هنوز در مراحل اولیه توسعه قرار دارند و بسیاری از کشورها در حال بررسی و آزمایش این فناوری هستند. در ادامه به برخی از نمونه‌های برجسته از توسعه و آزمایش CBDCها در کشورهای مختلف می‌پردازیم.
1. چین
چین یکی از کشورهای پیشرو در توسعه CBDCها است. بانک مرکزی چین (PBoC) از سال‌ها پیش تحقیقاتی را در این زمینه آغاز کرده و نسخه‌ای از ارز دیجیتال بانک مرکزی خود به نام e-CNY (یوان دیجیتال) را معرفی کرده است. این ارز دیجیتال به صورت آزمایشی در چندین شهر چین مورد استفاده قرار گرفته و در برخی رویدادهای بزرگ مانند المپیک زمستانی 2022 پکن نیز به کار گرفته شده است. با این حال، e-CNY هنوز به طور گسترده در چین پذیرفته نشده و نیاز به زمان بیشتری برای پذیرش عمومی دارد.
2. نیجریه
نیجریه یکی از اولین کشورهای آفریقایی است که CBDC را به صورت عملیاتی معرفی کرده است. این کشور در سال 2021 ارز دیجیتال eNaira را معرفی کرد. هدف اصلی eNaira، بهبود دسترسی به خدمات مالی در نیجریه و کاهش هزینه‌های تراکنش‌ها است.
3. باهاما
باهاما به عنوان اولین کشوری شناخته می‌شود که به طور کامل یک CBDC به نام Sand Dollar را در سال 2020 معرفی کرد. این ارز دیجیتال به صورت خرده‌فروشی عمل می‌کند و هدف آن بهبود دسترسی به خدمات مالی در جزایر مختلف این کشور است.
4. اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا نیز در حال بررسی و توسعه CBDC خود به نام “یوروی دیجیتال” است. بانک مرکزی اروپا (ECB) در سال 2021 پروژه تحقیقاتی خود را در این زمینه آغاز کرده و انتظار می‌رود که نسخه‌ای از یوروی دیجیتال تا سال 2025 به صورت آزمایشی معرفی شود.
آینده CBDC
با توجه به پیشرفت‌های سریع در حوزه فناوری و افزایش علاقه کشورها به دیجیتالی کردن نظام‌های پولی خود، آینده ارزهای دیجیتال بانک مرکزی به نظر روشن و پر از تحولات است. با این حال، برای اینکه CBDCها به صورت گسترده پذیرفته شود، نیاز به بررسی و حل مسائل فنی، قانونی، و اجتماعی زیادی دارد.
یکی از چالش‌های اصلی در آینده ارزهای دیجیتال بانک مرکزی، مسئله حریم خصوصی است. با وجود اینکه CBDC امکان نظارت دقیق‌تری بر تراکنش‌ها فراهم می‌کند، اما این موضوع می‌تواند نگرانی‌هایی درباره حریم خصوصی افراد ایجاد کند. برخی از کشورها ممکن است مجبور شوند برای جلب اعتماد عمومی، سیستم‌هایی ایجاد کنند که حریم خصوصی کاربران را به صورت قابل توجهی محافظت کنند.
سیاست‌های پولی نیز یکی دیگر از موضوعات مهم در آینده CBDCها است. بانک‌های مرکزی ممکن است از CBDCها برای اجرای سیاست‌های پولی جدیدی استفاده کنند که تاکنون امکان‌پذیر نبوده است. به عنوان مثال، امکان اعمال نرخ بهره منفی بر موجودی‌های دیجیتال یکی از این امکانات است.
همچنین، همکاری بین‌المللی در توسعه و استفاده از CBDCها یکی دیگر از موضوعات مهم است. با توجه به جهانی بودن تجارت و تراکنش‌های مالی، نیاز به استانداردهای مشترک بین‌المللی برای تعامل بین CBDCهای مختلف وجود دارد. این همکاری‌ها می‌تواند به کاهش هزینه‌های تراکنش‌های بین‌المللی و بهبود کارایی تجارت جهانی کمک کند.
نتیجه‌گیری
ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) یکی از مهم‌ترین تحولات در نظام‌های پولی و مالی جهان در دهه‌های اخیر است. با وجود مزایای زیادی که CBDC به همراه دارد، مانند افزایش کارایی، دسترسی بیشتر به خدمات مالی، و امنیت بالا، همچنان چالش‌ها و نگرانی‌هایی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند. کشورها باید با دقت و بررسی‌های گسترده، گام‌های لازم برای توسعه و اجرای CBDCها را بردارند تا از تاثیرات مثبت آن بهره‌مند شوند و از مشکلات و چالش‌های احتمالی جلوگیری کنند.
در نهایت، ارز دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند به عنوان ابزاری قدرتمند برای تحول نظام‌های مالی جهانی عمل کند، اما موفقیت آن بستگی به نحوه پیاده‌سازی و پذیرش آن توسط جامعه دارد. با توجه به روند فعلی، آینده‌ای که در آن ارزهای دیجیتال بانک مرکزی به بخشی از زندگی روزمره مردم تبدیل شوند، چندان دور به نظر نمی‌رسد.
