با رشد بازار ارزهای دیجیتال، موضوع حقوقی و فقهی انتقال دارایی‌های دیجیتال پس از فوت افراد اهمیت ویژه‌ای یافته است. در ایران، بسیاری از کاربران نگرانند که سرنوشت بیت کوین (BTC) پس از فوت چه خواهد شد و آیا وارث بیت کوین و ارز دیجیتال متوفی می‌توانند به این دارایی‌ها دسترسی پیدا کنند یا خیر. در همین حال، بررسی قوانین داخلی و نظرات کارشناسان حقوقی نشان می‌دهد که این موضوع هنوز به‌طور شفاف قانون‌گذاری نشده اما اصول کلی ارث و وصیت می‌تواند مبنایی برای حل آن باشد.
دارایی دیجیتال در نگاه قانون ایران
طبق ماده ۸۶۷ قانون مدنی، به‌محض فوت انسان، دارایی او به وراث منتقل می‌شود. اما پرسش اساسی این است که آیا بیت کوین و رمزارزها دارایی محسوب می‌شوند یا خیر. بسیاری از حقوقدانان ایرانی BTC را نوعی مال غیرمادی می‌دانند که ارزش اقتصادی دارد. به گفته دکتر باقری، استاد حقوق دانشگاه تهران، ” هر چیزی که دارای ارزش اقتصادی باشد و قابلیت مبادله داشته باشد، در حقوق ایران مال محسوب می‌شود. ” بنابراین، وارث بیت کوین متوفی حق دارند که مانند سایر دارایی‌ها آن را مطالبه کنند.
چالش‌های دسترسی به رمزارزها
یکی از مهم‌ترین مشکلات در سرنوشت بیت کوین پس از فوت، دسترسی به کلید خصوصی (Seed Phrase) است. بدون این کلیدها، حتی دادگاه یا صرافی نیز نمی‌تواند دارایی را آزاد کند. به گزارش سایت حقوق دیجیتال ایران، ” بیش از ۲۰ درصد از کل بیت کوین‌های موجود به‌دلیل فراموشی کلیدها یا فوت مالکان برای همیشه از دسترس خارج شده است. ” این آمار نشان می‌دهد که اگر افراد در زمان حیات تمهیداتی نیندیشند، وارث بیت کوین متوفی به سادگی این دارایی‌ها را از دست خواهند داد.
جایگاه وصیت در انتقال رمزارز
یکی از راهکارهای قانونی برای تعیین سرنوشت بیت کوین پس از فوت، استفاده از وصیت‌نامه است. قانون مدنی ایران اجازه می‌دهد که افراد تا یک‌سوم اموال خود را وصیت کنند. در این شرایط، فرد می‌تواند کلید خصوصی یا دسترسی به کیف پول دیجیتال خود را در قالب وصیت‌نامه رسمی یا عادی مشخص کند. دکتر رحیمی، وکیل پایه یک دادگستری نیز در مصاحبه با پایگاه اقتصاد آنلاین می‌گوید: ” بهترین روش برای انتقال دارایی دیجیتال، تنظیم وصیت‌نامه شفاف و امن است که نحوه دسترسی به رمزارز را بیان کند. “
نقش صرافی‌های داخلی
صرافی‌های ایرانی نیز در این زمینه با چالش‌های حقوقی و عملی روبه‌رو هستند. برخی صرافی‌های معتبر مانند ارزینجا اعلام کرده‌اند که در صورت ارائه گواهی انحصار وراثت، امکان انتقال دارایی‌های کاربر متوفی به وارث وجود دارد. اما اگر دارایی‌ها در کیف پول‌های سخت‌افزاری (Hard Wallet) نگهداری شود، این موضوع صرفاً به دسترسی به کلید خصوصی وابسته است. در همین راستا و به نقل از چندین وبلاگ مرتبط با ارز دیجیتال، صرافی‌های داخلی تا حد امکان با خانواده متوفی همکاری می‌کنند اما در غیاب مدارک رسمی نمی‌توانند اقدامی انجام دهند.
مسائل فقهی و شرعی
فقه اسلامی نیز ارث را حق مسلم وارثان می‌داند. مراجع تقلید در پاسخ به استفتائات اعلام کرده‌اند که رمزارزها اگر ارزش اقتصادی داشته باشند، مشمول ارث خواهند بود. به‌عنوان مثال، دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی در پاسخ به پرسشی درباره سرنوشت بیت کوین پس از فوت بیان کرده است: ” چنانچه بیت کوین ارزش مالی داشته باشد، مانند سایر اموال میان وراث تقسیم می‌شود. ” این دیدگاه نشان می‌دهد که از نظر شرعی نیز انتقال دارایی دیجیتال به وارث BTC متوفی قابل قبول است.
راهکارهای عملی برای ایرانیان
برای جلوگیری از تضییع حقوق وارثان، پیشنهاد می‌شود افراد ایرانی که در بازار کریپتو فعالیت دارند، از راهکارهای زیر استفاده کنند:
- ثبت وصیت‌نامه رسمی و ذکر دارایی‌های دیجیتال.
- نگهداری امن کلیدهای خصوصی در صندوق امانات یا نزد وکیل مورد اعتماد.
- استفاده از کیف پول چند امضایی که امکان دسترسی مشترک را فراهم می‌کند.
- اطلاع‌رسانی محدود و امن به اعضای خانواده درباره وجود این دارایی‌ها.
چالش‌های بین‌المللی
در برخی کشورها، قوانین مشخصی برای دارایی‌های دیجیتال وضع شده است. برای مثال در ایالات متحده، برخی ایالت‌ها قوانینی تصویب کرده‌اند که شرکت‌های فناوری ملزم به همکاری با وارث هستند. اما در ایران، همچنان خلأ قانونی وجود دارد و تنها اصول کلی قانون مدنی ملاک عمل است. این وضعیت موجب می‌شود که آگاهی عمومی و مسئولیت شخصی کاربران نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.
جمع‌بندی
سرنوشت بیت کوین پس از فوت در ایران همچنان به‌طور دقیق قانون‌گذاری نشده است. بااین‌حال، بر اساس قوانین موجود و فتوای شرعی، وارث بیت کوین متوفی حق دارند که این دارایی‌ها را مطالبه کنند. مشکل اصلی در عمل، دسترسی به کلیدهای خصوصی است که بدون تدابیر پیشگیرانه، امکان‌پذیر نخواهد بود. بنابراین، بهترین اقدام برای ایرانیان ثبت وصیت‌نامه شفاف و اطمینان از انتقال امن اطلاعات مربوط به دارایی‌های دیجیتال است.
پرسش‌های متداول
وارث چگونه می‌تواند به بیت کوین فرد متوفی دسترسی پیدا کند؟
دسترسی وارث به بیت کوین منوط به داشتن کلید خصوصی برای کیف پول ارز دیجیتال چه به صورت نرم‌افزاری و چه به صورت سخت‌افزاری یا همکاری با صرافی است. در همین حال، اگر دارایی در صرافی داخلی باشد، ارائه مدارکی مانند گواهی انحصار وراثت لازم است. در صورت نگهداری در کیف پول رمزارز، تنها با وجود کلید خصوصی امکان انتقال خواهد بود.
آیا BTC در قوانین ایران به‌عنوان دارایی محسوب می‌شود؟
هرچند قانون خاصی برای بیت کوین وجود ندارد اما طبق اصول عمومی حقوق مدنی، هر مال دارای ارزش اقتصادی مشمول ارث است. بیشتر حقوقدانان ایرانی نیز بیت کوین را مال غیرمادی با ارزش اقتصادی می‌دانند و بنابراین وراث حق مطالبه آن را خواهند داشت.
راهکار مطمئن برای تعیین سرنوشت رمزارز پس از فوت چیست؟
تنظیم وصیت‌نامه رسمی و شفاف بهترین روش است. در این وصیت‌نامه باید میزان دارایی و نحوه دسترسی به کیف پول یا کلید خصوصی ذکر شود. همچنین می‌توان از کیف پول‌های چندامضایی یا صندوق امانات بانکی برای اطمینان بیشتر از انتقال دارایی به وارثان استفاده کرد.
نظر مراجع تقلید درباره ارث‌بردن بیت کوین و ارز دیجیتال چیست؟
مراجع تقلید بیان کرده‌اند که رمزارزها اگر ارزش مالی داشته باشند، مانند سایر اموال بین وراث تقسیم می‌شود. از نظر شرعی، بیت کوین تفاوتی با سایر دارایی‌ها ندارد. بنابراین، وارث رمزارز متوفی از نظر فقهی و دینی حق دسترسی و تقسیم این دارایی را خواهند داشت.
