بازارهای مالی امروز بخش بزرگی از اقتصاد جهانی را در اختیار دارند. یکی از ابزارهای نوین این بازارها، قراردادهای آتی یا همان معاملات فیوچرز (Futures) است. این معاملات به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد تا بدون نیاز به داشتن دارایی واقعی، بر روی قیمت آینده آن شرط‌بندی یا سرمایه‌گذاری کنند. اما همواره این پرسش مطرح است که آیا معاملات فیوچرز از نظر شرعی حلال است یا حرام؟ برای پاسخ به این پرسش باید ابتدا ساختار این معاملات را شناخت و سپس دیدگاه‌های فقهی و قانونی را بررسی کرد.
تعریف معاملات فیوچرز
معاملات فیوچرز نوعی قرارداد مالی هستند که طی آن خریدار و فروشنده توافق می‌کنند دارایی معینی را در آینده با قیمتی مشخص معامله کنند. این قراردادها بیشتر در بازارهای کالایی و ارز دیجیتال استفاده می‌شوند. در ظاهر، معاملات فیوچرز می‌تواند نوعی پوشش ریسک برای سرمایه‌گذاران باشد. در همین حال، کشاورزان و تولیدکنندگان از آن برای تضمین قیمت محصولات خود استفاده می‌کنند. اما در بازار رمزارزها، هدف بیشتر سفته‌بازی و کسب سود از نوسانات است.
مبانی فقهی در معاملات فیوچرز
از دیدگاه فقه اسلامی، هر معامله‌ای باید با قواعد مشخصی همخوانی داشته باشد. مهم‌ترین این اصول پرهیز از ربا، قمار و غرر است. ربا به معنای سود تضمین‌شده است، قمار شامل شرط‌بندی می‌شود و غرر به معنای معامله همراه با ابهام و خطر زیاد است. برخی فقها معتقدند معاملات فیوچرز به‌دلیل وجود ابهام و شباهت به قمار، دچار اشکال شرعی هستند. زیرا طرفین عملاً مالک دارایی واقعی نمی‌شوند.
دیدگاه موافقان شرعی
گروهی دیگر از اندیشمندان اسلامی باور دارند که معاملات Futures در صورت رعایت شرایط خاص می‌تواند حلال باشد. آنان می‌گویند اگر این قراردادها با هدف پوشش ریسک و تثبیت قیمت انجام شود، جنبه مثبتی دارد. همچنین، اگر دارایی پایه واقعی باشد و تحویل آن در آینده تضمین شود، می‌توان آن را مشابه عقد سلم دانست. در عقد سلم نیز خریدار مبلغی را امروز می‌پردازد و کالا را در آینده تحویل می‌گیرد.
دیدگاه مخالفان شرعی
مخالفان معاملات فیوچرز تأکید دارند که بیشتر این معاملات بر مبنای سفته‌بازی و نوسان‌گیری است. از این منظر، افراد بدون قصد خرید یا فروش واقعی، تنها درصدد سود از تغییر قیمت هستند. این حالت بسیار به قمار شبیه است. علاوه بر این، برخی قراردادها با اهرم مالی یا همان لوریج (Leverage) انجام می‌شوند که می‌تواند موجب بدهی‌های سنگین و نابودی سرمایه شود. این موارد از نظر شرعی محل اشکال جدی است.
دیدگاه مراجع داخلی
در ایران نیز نظرات متفاوتی از سوی مراجع تقلید بیان شده است. برخی مانند آیت‌الله مکارم شیرازی معاملات فیوچرز را به‌دلیل وجود غرر جایز نمی‌دانند. برخی دیگر با قید شروط خاص آن را مجاز می‌دانند. سازمان بورس و اوراق بهادار ایران نیز نوعی قرارداد آتی طراحی کرده که با موازین اسلامی همخوانی بیشتری دارد. این قراردادها معمولاً بر کالاهای واقعی مانند زعفران و پسته بسته می‌شوند و تحویل واقعی کالا امکان‌پذیر است.
جایگاه قانونی معاملات فیوچرز در ایران
از نظر قانونی، معاملات فیوچرز در بازار بورس کالای ایران تحت قوانین مشخصی انجام می‌شود. این معاملات با هدف پوشش ریسک و شفافیت بیشتر طراحی شده‌اند. اما در حوزه رمزارزها، هنوز چارچوب قانونی مشخصی وجود ندارد. بانک مرکزی و مجلس بارها اعلام کرده‌اند که معاملات Futures در ارزهای دیجیتال می‌تواند ریسک زیادی برای مردم داشته باشد. بنابراین، در حال حاضر استفاده از این ابزار در بازار رمزارزها در ایران بدون مجوز رسمی است.
جمع‌بندی
با توجه به دیدگاه‌های فقهی و قانونی، نمی‌توان حکم یکسانی درباره معاملات فیوچرز صادر کرد. اگر این معاملات با هدف پوشش ریسک و بر اساس قرارداد واقعی انجام شود، می‌تواند جنبه حلال داشته باشد. اما اگر هدف سفته‌بازی، شرط‌بندی و استفاده از لوریج باشد، بسیاری از فقها آن را حرام می‌دانند. در نتیجه، افراد باید پیش از ورود به این بازار هم نظر مرجع تقلید خود را جویا شوند و هم جوانب قانونی را در نظر بگیرند.
پرسش‌های متداول
آیا معاملات فیوچرز از نظر شرعی جایز است؟
برخی فقها معاملات فیوچرز را به‌دلیل وجود غرر و شباهت به قمار جایز نمی‌دانند. گروهی دیگر با رعایت شرایط خاص مانند تحویل واقعی دارایی، آن را مشابه عقد سلم دانسته و حلال می‌دانند. بنابراین، نظر مرجع تقلید در این زمینه تعیین‌کننده خواهد بود.
آیا معاملات فیوچرز در ایران قانونی است؟
معاملات فیوچرز در بورس کالای ایران با قوانین مشخص و نظارت سازمان بورس انجام می‌شود. اما در حوزه رمزارزها، این معاملات فاقد چارچوب قانونی مشخص هستند و بانک مرکزی بارها نسبت به ریسک بالای آن هشدار داده است. در نتیجه، فعالیت در این بخش بدون مجوز رسمی، غیرقانونی محسوب می‌شود.
چه تفاوتی بین معاملات فیوچرز و عقد سلم وجود دارد؟
معاملات Futures در صورت طراحی صحیح می‌تواند شباهت زیادی به عقد سلم داشته باشد. در عقد سلم، خریدار مبلغی را پیشاپیش پرداخت می‌کند و کالا را در آینده تحویل می‌گیرد. تفاوت اصلی در این است که در فیوچرز، امکان معامله مجدد قرارداد وجود دارد و بیشتر افراد هدف خرید واقعی کالا را ندارند.
آیا استفاده از لوریج در معاملات فیوچرز اشکال شرعی دارد؟
استفاده از Leverage در معاملات فیوچرز از نظر بسیاری از فقها اشکال دارد. زیرا موجب افزایش ریسک غیرمنطقی و احتمال از بین رفتن کل سرمایه می‌شود. همچنین، این شرایط شباهت زیادی به قمار دارد. برخی نیز معتقدند تنها در صورت استفاده محدود و با پوشش ریسک می‌توان آن را جایز دانست.
